Jak jeść i nie szkodzić zdrowiu

Jedząc pożywienie, zwykle nie zastanawiamy się nad jego składem i jakością oraz tym, że jego poszczególne składniki mogą pozytywnie lub negatywnie wpływać na stan naszego zdrowia. Po jego połknięciu i zaspokojeniu głodu, również nie myślimy o tym, jak w naszym wnętrzu przebiega trawienie, bo i po co, skoro proces ten przebiega automatycznie, bez naszego czynnego w tym udziału. O tym, że źle funkcjonują narządy wewnętrzne przypomina nam dopiero dokuczliwy ból, objawy niestrawności, choroby narządów trawiennych. Przykre dolegliwości związane z trawieniem nakłaniają nas wtedy do zwracania baczniejszej uwagi na to co jemy. Zwykły człowiek nie dostrzega różnicy między słowami – jedzenie i odżywianie. Jedzenie jest więc procesem mechanicznego rozdrabniania pokarmu i połykaniem, zaś odżywianie – świadomym wyborem pokarmu, który w optymalnym stopniu zaspokoi wszelkie potrzeby odżywcze i energetyczne naszego organizmu. Wiedza o tym, jak należy jeść i czym odżywiać się, pozwoli uniknąć wielu chorób i związanych z tym cierpień.

Regulacja łaknienia i trawienia
Uczucie głodu i poszukiwania pokarmu jest jednym z najbardziej podstawowych instynktów człowieka. Jego regulacja jest sterowana automatycznie przez ośrodkowy układ nerwowy (mózg), na zasadzie sprzężenia zwrotnego pomiędzy uczuciem głodu i sytości. Pierwsze sygnały dotyczące chęci jedzenia docierają do mózgu na widok zapachu i widoku pożywienia. Zebrane informacje o stanie energetycznym organizmu, z zakończeń nerwowych języka, jelit i narządów trawiennych, wędrują pod postacią impulsów włóknami nerwów obwodowych do mózgu, który dokonuje analizy zebranych danych. W przypadku uczucia sytości, ośrodki kory mózgowej wywierają działanie hamujące na ośrodek głodu umiejscowiony w podwzgórzu i odwrotnie, uczucie głodu pobudza ten ośrodek nasilając chęć zdobycia pożywienia. Poczucie sytości jest uwarunkowane nie tylko stanem odżywienia ogólnego organizmu, ale zależy również od czynników genetycznych, zawodowych, kulturowych i środowiskowych. Odczucie głodu może pojawiać się automatycznie w związku z nadchodzącą porą posiłku, a jego nasilenie związane jest z 10-15% spadkiem stężenia glukozy (cukru) w krwi i krótko-trwałym obniżeniem stężenia insuliny. Na wskutek zmniejszenia stężenia glukozy w krwi, hormon glukagon wydzielany przez trzustkę rozkłada glikogen zmagazynowany w wątrobie i mięśniach do glukozy, jako podstawowego materiału, z którego organizm uzyskuje energię. Ilość rezerw glikogenu jest niewielka i po ich wykorzystaniu ustrój sięga do zapasu tłuszczu zmagazynowanego w tkance tłuszczowej. W tym procesie pozyskiwania energii bierze również udział wątroba, która rozkłada tłuszcze do kwasów tłuszczowych i glicerolu. Początkowe szybkie tempo ich rozkładu do prostszych związków chemicznych ulega spowolnieniu, co stymuluje organizm do poszukiwania i pobierania pożywienia. Proces pozyskiwania energii z glikogenu i związków tłuszczowych ma miejsce tylko w przypadku niezaspokojonego uczucia głodu. Z chwilą pobierania pożywienia procesy te ulegają przerwaniu i w wyniku wchłonięcia odpowiednich składników odżywczych utracone zapasy glikogenu i tłuszczu zostają uzupełnione.
Podczas czynności fizjologicznych związanych z spożywaniem pokarmu, nerwowe impulsy wykonawcze przekazywane są z mózgu do wewnętrznych narządów trawiennych i jelit przez obwodowy nerwowy układ autonomiczny – współczulny i przywspółczulny, który spełnia rolę koordynatora procesu trawienia i wchłaniania składników pokarmowych. Informacje te, mobilizują komórki wydzielnicze zlokalizowane w błonie śluzowej przewodu pokarmowego do wydzielania hormonów białkowych, których zadaniem jest pobudzanie narządów do wydzielania odpowiednich enzymów trawiennych.

Regulacja ilości spożywanego pokarmu
Spożywanie zbyt dużej ilości pożywienia w stosunku do potrzeb powoduje wzrost aktywności tarczycy, co w konsekwencji uaktywni wzrost lipolizy (rozkładu tkanki tłuszczowej do wolnych kwasów tłuszczowych), jako mechanizmu samoobrony organizmu. Nasila się proces spalania tłuszczów przez organizm. Pozyskiwanie energii z tłuszczu wytwarza toksyczne ciała ketonowe. Wskutek intensywnego spalania tłuszczów dochodzi paradoksalnie do utraty masy ciała. Przy długotrwałym utrzymywaniem się tego stanu następuje jednak w końcu wzrost lipogenezy – wytwarzania tkanki tłuszczowej, powodując jej ponowne magazynowane (do odnośnika w diecie optymalnej).
Pożywienie, które nie pokrywa wydatków energetycznych zmniejsza lipolizę i nasila lipogenezę jako prymitywną ochronę organizmu przed głodem i utratą energii. Wywołuje w konsekwencji wzrost ilości magazynowanego tłuszczu. Każde więc drastyczne zmniejszenie racji żywnościowej wywołuje proces odwrotny do spodziewanego – nadmierne odkładanie się tkanki tłuszczowej w jej magazynach. Po opisaniu mechanizmu wystąpienia tych zjawisk na pewno wyda się Państwu bardziej zrozumiałe wystąpienie chudnięcia w czasie spożywania nadmiaru tłuszczu oraz efektu jo – jo w przypadku prób odchudzania się. Z obserwacji przeprowadzonych przez naukowców wynika, że sytuacje stresogenne wywołujące uczucie strachu, zdenerwowania, przygnębienia powodują reakcje zmniejszenia apetytu, chociaż w niektórych przypadkach może wystąpić reakcja odwrotna – wzrost łaknienia. Przełamanie mechanizmów regulacyjnych uczucia sytości, czego wynikiem jest dalsza chęć jedzenia, może zachodzić na poziomie kory mózgowej, gdzie czynniki psychologiczne, kulturowe i stany emocjonalne przezwyciężają sygnały alarmowe uczucia sytości docierające do podwzgórza. Do czynników tych można zaliczyć:

• pojadanie w ciągu dnia i „nocne jedzenie”,
• jedzenie zbyt dużej ilości pożywienia jako reakcji na gniew, lęk i smutek,
• traktowanie jedzenia jako obyczaj i tradycję,
• dogadzanie sobie i własnym zmysłom,
• spożywanie nadmiernej ilości pożywienia w okresie rekon-walescencji,
• odczuwanie nie poddających się kontroli napadów ,,wilczego apetytu”,
• spożywanie węglowodanów o wysokim indeksie glikemicznym.

Składniki odżywcze
W skład substancji odżywczych dostarczanych wraz z pokarmem wchodzą trzy grupy związków organicznych – białka węglowodany i tłuszcze. Każdy pokarm, który przyjmujemy zawiera jeden, dwa lub trzy tych składników. Od ich składu ilościowego i wzajemnych proporcji zależy jakość spożywanego pokarmu. W odpowiednich odcinkach przewodu pokarmowego następuje rozdział poszczególnych substancji organicznych, które są rozkładane do prostych związków chemicznych, dostarczając ustrojowi energię konieczną do życia.

Zasady prawidłowego odżywiania
Nie jestem zwolennikiem stosowania u zdrowego człowieka określonej diety, ale właściwego sposobu odżywiania. Prawidłowy sposób odżywiania powinien polegać na spożywaniu podstawowych składników odżywczych w stosunku do siebie w określonych proporcjach. Nazywa się ją dietą zrównoważoną.
Myślę, że stosowanie określonego rodzaju diety powinno być zarezerwowane dla ludzi chorych i posiadać nazwę diety leczniczej. Uważam, że każdy człowiek ze względu na swoje indywidualne cechy biochemiczne powinien stosować optymalnie dobrany sposób odżywiania dostosowany do swoich potrzeb. Można też kierować się ogólnymi zasadami dotyczącymi sposobu odżywiania i odpowiedniego łączenia składników pokarmowych, które zamieszczam poniżej.

1. Nie należy pić płynów przed posiłkiem, w trakcie i zaraz po jego spożyciu. Płyny rozcieńczają soki żołądkowe.
2. Pokarm należy starannie żuć i nie spieszyć się z jego połykaniem. Enzymy zawarte w ślinie rozpoczynają proces trawienia węglowodanów.
3. Nie należy łączyć białek z węglowodanami w jednym posiłku, za wyjątkiem jarzyn o niskim indeksie glikemicznym.
4. Białka można łączyć z surówkami z jarzyn i jarzynami gotowanymi, za wyjątkiem ziemniaków, marchwi i buraka czerwonego.
5. Węglowodany skrobiowe należy również łączyć z jarzynami najlepiej surowymi oraz gotowanymi.
6. Tłuszcze są składnikiem uniwersalnym i można połączyć je z każdym rodzajem pożywienia.
7. Wyeliminować z diety cukier, jego wyroby oraz słodzone napoje.
8. Ograniczyć ilość spożywanych węglowodanów złożonych pod postacią produktów skrobiowych – białego chleba z rafinowanej mąki, białych makaronów itp. Nie jeść pieczywa, do którego wypieku użyto konserwantów, drożdży, emulgatorów, polepszaczy oraz barwników.
9. Ograniczyć ilość tłuszczów stałych (zwierzęcych) i wprowadzić do diety nienasycone kwasy tłuszczowe spożywając oliwę z oliwek z pierwszego tłoczenia na zimno, olej z siemienia lnianego i tran.
10. Nie spożywać produktów spożywczych wysokoprzetworzonych, czyli mleka i jego przetworów kupowanych w sklepie, margaryny, hamburgerów, wędlin wysokogatunkowych itp.
11. Należy jeść żywność naturalną – produkty zbożowe z pełnej mąki, jarzyny surowe i gotowane, jaja z gospodarstw wiejskich, mięso, mleko surowe i jego fermentowane produkty, owoce oraz pić dobrą wodę z filtra o odwróconej osmozie lub niskomineralizowaną.
12. Przeznaczyć trzeba odpowiednią ilość czasu na ruch na świeżym powietrzu i wypoczynek.

Trawienie
Trawienie jest złożonym procesem mechanicznego, chemicznego i enzymatycznego rozkładu wielkocząsteczkowych związków orga-nicznych – białek, tłuszczów i węglowodanów do substancji prostszych, w celu ich wchłonięcia i przyswojenia przez organizm. Czynności mechaniczne przewodu pokarmowego polegające na miażdżeniu pokarmu, żuciu, połykaniu, ruchach perystaltycznych jelit sprzyjających przesuwaniu treści jelitowej i wydalaniu jej na zewnątrz, są ściśle skoordynowane w czasie z procesem wydzielania enzymów trawiennych przez wewnętrzne narządy trawienne. Wydzielane przez nie enzymy w odpowiedniej ilości i proporcji w stosunku do składu trawionego pokarmu zapewniają prawidłowe trawienie treści pokarmowej i przygotowują go do wchłonięcia przez jelita.


Jama ustna
U ludzi proces trawienia rozpoczyna się już w chwili pobrania po-karmu do jamy ustnej. Na drodze neurogennej, wskutek podrażnienia w mózgu receptorów zmysłu zapachu, smaku i czucia, ulega zwiększeniu ilość wydzielanej śliny przez ślinianki przyuszne, pod-żuchwową i podjęzykową. Pobudzenie układu przywspółczulnego wywołuje zwiększone wydzielanie śliny wodnistej, a współczulnego – wzmożone wydzielanie śliny gęstej i lepkiej. Wytwarzanie śliny odbywa się ciągle i nasila w czasie jedzenia. Człowiek w ciągu doby wydziela około 1,5 litra śliny. W jej skład wchodzi 99% wody i około 0,5% substancji stałych – sód, potas, wapń, magnez, chlor, białko, mocznik, kwas moczowy i kreatynina. Ślina spełnia wiele pożytecznych funkcji – utrzymuje odpowiednią wilgotność w jamie ustnej, rozmiękcza pokarm i ułatwia jego połykanie, zwalcza mikroby chorobotwórcze zapobiegając przedostawaniu się ich do gardła i dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Zawarty w ślinie enzym trawienny o nazwie amylaza ślinowa, rozpoczyna wstępne trawienie węglowodanów zawartych w pokarmie. Pożywienie jest rozdrabniane przy pomocy zębów i języka, mieszane ze śliną i przeżuwane. Na powierzchni języka znajdują się brodawki, a w nich kubki smakowe, zawierające receptory smaku słodkiego, gorzkiego i słonego. Żucie pokarmu trwa tak długo, aż zostanie on odpowiednio rozdrobniony, zmiażdżony, wymieszany ze śliną i uformowany w kęs pokarmowy. Uformowana porcja pokarmu przechodzi z cieśni gardzieli do gardła i ta faza połykania zależy od naszej woli. W momencie wejścia pokarmu do jamy gardła następuje skurcz mięśni, które przesuwają krtań ku górze, zapobiegając przedostaniu się pokarmu do układu oddechowego. Przejście kęsa pokarmu do przełyku następuje na drodze odruchowej i polega na przemieszczaniu się jego z silną rytmiczną falą, zwaną perystaltyczną. Dzięki niej pokarm jest przesuwany coraz niżej i niżej i w końcu wtłaczany do żołądka. Szybkość jego przesuwania się przez przełyk zależy od konsystencji kęsa jak również zależy od pozycji ciała, w której jest połykany. Płynny pokarm przedostaje się do żołądka w czasie kilku sekund, a twardy kęs wędruje dłużej – około 60 sekund. Okrężna zastawka mięśniowa znajdująca się na granicy przełyku i żołądka nazwana wpustem, otwiera się na czas przejścia pokarmu i zamyka ponownie po jego wejściu. Stanowi barierę ochronną dla przełyku przed cofaniem się pokarmu i wtórnym oddziaływaniem na jego ścianę kwaśnych soków żołądkowych.

Żołądek
Żołądek człowieka jest podłużnym i silnie umięśnionym narządem trawiennym leżącym pod lewym łukiem żebrowym. Łączy się z końcowym odcinkiem przełyku przez zwieracz przełyku – wpustem oraz początkowym odcinkiem jelita cienkiego (dwunastnicą) przez pierścień mięśniowy nazwany odźwiernikiem. Jest najszerszym odcinkiem przewodu pokarmowego.
Błona śluzowa stanowi wewnętrzną część żołądka, jest na całej powierzchni pofałdowana i pokryta cienką warstwą śluzu oddzielającą nabłonek żołądka od bardzo kwaśnego i trawiącego białko soku żołądkowego. Śluz ma właściwości fizykochemiczne, które neutralizują żrące działanie kwasu solnego i enzymów trawiennych i jego produkcja jest tym większa im substancje te bardziej drażnią ścianę żołądka. Żołądek jest wyścielony śluzówką o charakterystycznej strukturze, którą stanowią wielokątne wyniosłości o średnicy 1-6 mm, tzw. pola żołądkowe. Ich powierzchnię pokrywają fałdy kosmkowe stanowiące najmniejsza strukturę błony śluzowej, które pozwalają znacznie zwiększyć powierzchnię czynną ścianek żołądka.
W każdym kosmku znajduje się wiele komórek wydzielniczych, zwanych gruczołami wydzielniczymi, które pod wpływem mechanicz-nych bodźców wyzwolonych przez treść pokarmową wydzielają codziennie do światła żołądka 1,5 - 2,5 l soku trawiennego o kwaśnym pH 1,5. Sok żołądkowy jest 0,4 - 0,5% wodnym roztworem kwasu solnego i enzymów trawiennych i w jego skład wchodzą również sole mineralne zawierające sód, potas, wapń, fosfor, dwuwęglany, siarczany oraz substancje organiczne – enzymy, śluz, a także tak zwany czynnik wewnętrzny, niezbędny do prawidłowego wchłaniania witaminy B12, którego niedobór jest przyczyną niedokrwistości (nazywanej dawniej anemią złośliwą) oraz substancje grupowe krwi. Kwas solny w warunkach normalnych ma stałe stężenie i w zależności od rodzaju trawionego pokarmu zmienia się tylko jego ilość. Wywiera też działanie antyseptyczne przeciwko drobnoustrojom przedostającym się wraz z pokarmem do żołądka, chroni niektóre witaminy, które łatwo tracą aktywność w środowisku alkalicznym, ułatwia wchłaniania żelaza i wapnia, uczestniczy w regulacji otwierania i zamykania odźwiernika żołądka. Okres trawienia pokarmów w żołądku podzielić można na nastę-pujące fazy:

1. głodową – gdy na drodze odruchów neurogennych dochodzi do wstępnego wydzielania soków trawiennych pod wpływem widoku, zapachu pożywienia i wyobraźni. Najważniejszą rolę odgrywa w tej fazie nerw błędny autonomicznego układu nerwowego, który przenosi bodźce smakowe i węchowe wprost do gruczołów wydzielniczych żołądka,
2. żołądkową – gdy pokarm pojawia się w żołądku, fałdy błony śluzowej rozciągają pod wpływem mechanicznego drażnienia jego ścian treścią pokarmową. Pod wpływem hormonu gastryny wytwarzanego przez wyspecjalizowane komórki ściany jelit, dochodzi do wstępnego wydzielania kwasu solnego do światła żołądka, który aktywuje nieczynny enzym pepsynogen w jego czynną postać – pepsynę i stwarza kwaśne środowisko niezbędne do trawienia białka przez ten enzym. Kwas solny powoduje pęcznienie białka tkanki łącznej – kolagenu, na skutek czego enzymy trawienne docierają do trawionego mięsa. Pepsyna trawi wszystkie rodzaje białek z wyjątkiem protamin i kreatyny i rozkłada je do bardziej elementarnych związków, jakimi są peptydy. Kwas solny koaguluje również białka mleka, dzięki czemu enzym podpuszczka uzyskuje zdolność trawienia kazeiny. Lipaza żołądkowa zapoczątkowuje trawienie tłuszczów, ale tylko zemulgowanych, np. pochodzenia mlecznego.
3. jelitową – kończącą trawienie w żołądku, gdy pokarm dotrze do dwunastnicy przez zwieracz mięśniowy – odźwiernik, który spełnia rolę zastawki otwierającej się wyłącznie w okresie przechodzenia pokarmu.

Jelito cienkie
Jelito cienkie jest 3 - 4 metrowym odcinkiem przewodu pokarmowego służącym trawieniu i wchłanianiu substancji odżywczych w postaci białek, węglowodanów, tłuszczów, witamin, związków mineralnych i wody. Dzieli się na trzy odrębne funkcjonalnie części – dwunastnicę, jelito czcze i kręte. Długość jelita cienkiego zmienia się osobniczo w zależności od wieku, stanu napięcia błony śluzowej i wynosi około 5 - 6 m. Światło jelita zwęża się stopniowo od żołądka ku zastawce okrężnicy z 4,5 do 2,5 - 3 cm.
Dwunastnica jest początkowym odcinkiem jelita cienkiego o dłu-gości 25 - 30 cm. W części środkowej błona śluzowa tworzy wyniosłość i do niej uchodzą przewody wyprowadzające sok trzustkowy z trzustki i przewód żółciowy wspólny odprowadzający żółć z wątroby i pęcherzyka żółciowego. Wnętrze tej części jelita jest silnie pofałdowane i dzięki tzw. kosmkom jelitowym powierzchnia trawienia i wchłaniania zwiększa się kilkaset razy. Ściana jelita jest bogato unaczyniona, co umożliwia wchłonięcie wszystkich składników pokarmowych. Czas przejścia treści pokarmowej przez jelito cienkie wynosi około 4 - 5 godz. Treść pokarmowa z żołądka jest przekazywana partiami do dwunastnicy i tam jest neutralizowana przez za-sadowy sok trzustkowy. Enzymy trawienne produkowane są również w komórkach jelita cienkiego – enterocytach.
Dwunastnica przechodzi w kolejne odcinki – jelito czcze i kręte. Obie części nie są wyraźnie od siebie odgraniczone i mają wiele cech wspólnych. Przyjmuje się, że 2/5 górnej części jelita cienkiego stanowi jelito czcze, a pozostałą część jelito kręte. Błona śluzowa obu odcinków jelit jest podobnie zbudowana jak dwunastnicy – pofałdowana i dobrze ukrwiona. Jelito czcze wykonuje dwa rodzaje ruchów – wahadłowe i docinkowe, które służą do mieszania składników pokarmowych, a perystaltyczne ruchy robaczkowe przesuwają treść w kierunku jelita grubego. Na ruchy i wydzielanie przewodu pokarmowego niebagatelny wypływ ma autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy. Czynności te pobudza część przywspółczulna tego układu, a hamuje część współczulna.
Na wydzielanie soków trawiennych przez narządy trawienne istotny wpływ mają również hormony wydzielane przez gruczoły błony śluzowej dwunastnicy oraz jelita cienkiego pod wpływem kwaśnej treści żołądka. Sekretyna jest hormonem, który wpływa na wydzielanie przez trzustkę soku trzustkowego. Cholecystokinina pobudza wątrobę do produkowania i wydzielania żółci, a trzustkę do wydzielania soku trzustkowego – amylazy trzustkowej, chymotrypsyny, trypsyny i lipazy. W jelicie cienkim, a zwłaszcza w dwunastnicy odbywa się zasadnicze trawienie treści pokarmowej.

Trawienie tłuszczów
Największym i najbardziej skomplikowanym narządem trawiennym przewodu pokarmowego i całego organizmu jest wątroba. Przypomina ogromne laboratorium chemiczne, w którym nieustannie toczą się procesy syntezy i rozkładu. Wysoce wyspecjalizowane komórki wątroby odgrywają zasadniczą rolę w przemianie materii, są więc odpowiedzialne za dostarczenie energii dla wszystkich funkcji życiowych organizmu.
Narząd ten schowany jest pod prawym łukiem żebrowym, a od góry przykryty przeponą. Wypełniona krwią wątroba waży u dorosłego mężczyzny 2100 - 2300 g, u kobiet jest o około 200 g lżejsza. Wątroba dzieli się na kilka części zwanych płatami: prawy i lewy oraz dwa mniejsze – czworoboczny i ogoniasty. Prawy płat jest największy i stanowi ponad 2/3 masy całego narządu. W głębi wątroby płaty zrastają się ze sobą. W dolnej części wątroby na pograniczy płata prawego i lewego znajduje się wnęka wątroby, zawierająca liczne naczynia, przewody żółciowe i nerwy. Głównym zadaniem wątroby jest filtracja krwi, dzięki czemu oczyszcza krew z toksyn i przekształca dostarczone składniki odżywcze w energię potrzebną do zapewnienia wszystkich funkcji życiowych organizmu. Krew do wątroby doprowadzana jest w dwojaki sposób. Pierwszy – żyłą wrotną do wątroby płynie krew pozbawiona tlenu z śledziony, żołądka i jelit. Jest bogata w składniki odżywcze i sole mineralne, które wątroba przechwytuje i przetwarza. Drugi – tętnica wątrobowa doprowadza krew bogatą w tlen.

Funkcje wątroby:

1. przekształca węglowodany w łatwo przyswajalną dla orga-nizmu glukozę, a jej nadmiar magazynuje pod postacią gli-kogenu,
2. syntetyzuje cholesterol i kwasy tłuszczowe, które magazynuje w tkance tłuszczowej,
3. rozkłada białka na aminokwasy służące ponownie do budo-wy białek swoistych dla danego organizmu,
4. produkuje i magazynuje niektóre białka surowicy krwi, np. albuminy oraz niektóre czynniki krzepnięcia krwi,
5. wytwarza i magazynuje enzymy np. heparynę,
6. jest magazynem rezerwowym znacznych ilości krwi, która w odpowiedniej chwili, np. podczas krwawienia, może być uwolniona do krwiobiegu,
7. w życiu płodowym pełni funkcję narządu krwiotwórczego, spełniając czynność, którą potem przejmuje szpik kostny,
8. inaktywuje hormony, które w przeciwnym razie nieustannie stymulowałyby różne narządy,
9. wytwarza żółć i powtórnie wykorzystuje zużyte sole kwasów żółciowych,
10. neutralizuje toksyny (np. alkohol i inne używki), toksyczny amoniak przekształca w mocznik w cyklu ornitynowym,
11. uczestniczy w mechanizmach obronnych ustroju – wychwy-tuje, rozkłada i unieczynnia zbędne produkty przemiany materii, które następnie są przekazywane w formie zobojęt-nionej do krwi i wydalane przez nerki,
12. magazynuje witaminy A, D, B12 i niektóre ważne pierwiastki, np. żelazo niezbędne w prawidłowym funkcjonowaniu or-ganizmu. Wewnętrzne zapasy witaminy A wystarczają na okres około 2 lat, a witaminy D i B12 przez okres jednego roku.
13. bierze udział w procesie termoregulacji, produkuje ciepło – krew wypływa z wątroby cieplejsza o 1 °C.

Substancje nadające się do ponownego wykorzystania przez organizm zostają zachowane, a zbędne wydalone. Żółć wydzielana jest przez wątrobę w ilości około 0,8 - 1,5 l na dobę. Spływa z przewodów żółciowych wątroby przewodem pęcherzykowym do pęcherzyka żółciowego, który pełni rolę magazynu żółci. Długość pęcherzyka żółciowego wynosi 12 - 18 cm, a jego objętość wynosi około 60 ml. Bodźcem pobudzającym pęcherzyk żółciowy do opróżniania jest pokarm bogaty w tłuszcze. Podczas jego trawienia ściany pęcherzyka kurczą się, otwiera się zwieracz przewodu żółciowego wspólnego i żółć pod dużym ciśnieniem wtłaczana jest do dwunastnicy. Żółć, która spływa bezpośrednio z wątroby jest rzadka i dosyć jasna, a ta, która przedostaje się do pęcherzyka żółciowego, ulega dwudziestokrotnemu zagęszczeniu i jest ciemnożółta. Żółć wzmaga ruchy perystaltyczne jelit, przesuwające treść pokar-mową w kierunku jelita grubego. Mimo, że zawiera sole, ma odczyn słabo zasadowy co sprzyja neutralizacji kwaśnej treści żołądka, przedostającej się do dwunastnicy.
Decydująca faza trawienia tłuszczów rozpoczyna się w dwunastnicy. Wydalana do dwunastnicy żółć nie jest enzymem, ale w pełni przyczynia się emulgacji (rozbijaniu go na mikroskopijne kropelki) tłuszczów i prawidłowego ich wchłanianiu przez przewód pokarmowy, dzięki trzem rodzajom kwasów żółciowych – cholowemu, chenodeoksycholowemu i deoksycholowemu. Sole tych kwasów czynią tłuszcze bardziej podatnymi na działanie enzymów trzustkowych trawiących tłuszcze. Do wnętrza dwunastnicy wydzielany jest sok trzustkowy zawierający enzymy trawiące między innymi tłuszcze – lipazę i kolipazę, fosfolipazę i esterazy. W wyniku trawienia tłuszczów powstają wolne kwasy tłuszczowe i monoglicerydy, które są formowane w drobne cząsteczki zwane micellami. W takiej formie są transportowane do rąbka szczoteczkowego - uwypukleń błony komórkowej enterocytów (komórek wyścielających od wewnątrz powierzchnie jelit) i tam dalej trawione. W komórkach enterocytów znajdują się enzymy rozczepiające tłuszcze do kwasów tłuszczowych i cholesterol do glicerydów.
Innym składnikiem żółci są barwniki żółciowe nadające jej złocistą barwę, a wśród nich najważniejsza jest bilirubina, która tworzy się w wyniku rozkładu hemoglobiny – barwnika krwi. W żółci znajduje się także cholesterol, w postaci wolnej i w połączeniu z innymi związkami. Jeśli żółć jest przesycona zbyt dużą ilością cholesterolu, to tworzą się warunki sprzyjające powstawaniu kamieni żółciowych. Tak więc podwyższone stężenie cholesterolu we krwi i kamica żółciowa często idą razem w parze.

Trawienie białek
Drugim po wątrobie pod względem wielkości gruczołem trawiennym jest trzustka. Wydziela w ciągu doby około 4 litrów soku i jest prawdziwą fabryką enzymów trawiących białka, tłuszcze i węglowodany.
Trzustka składa się z głowy objętej pętlą dwunastnicy, szyjki i ogona. Jest umiejscowiona po lewej stronie nadbrzusza, z tyłu za żołądkiem i niedaleko dwunastnicy. Miąższ trzustki dzieli się na mniejsze jednostki – pęcherzyki, które wydzielają enzymy trawienne. Pomiędzy nimi rozproszone są tzw. wyspy trzustkowe (Largenhansa), a ich liczbę ocenia się na 1 - 3 milionów i stanowią zaledwie około 2% całkowitej masy tego narządu. Komórki wchodzące w skład wysp trzustkowych produkują hormony: komórki ? – insulinę, komór-ki ? – glukagon, inne somatostatynę – antagonistę hormonu wzrostu, wydzielane bezpośrednio do krwi. Trzustka jest więc gruczołem wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego. Enzymy syntetyzowane są wewnątrz komórek trzustkowych i tam magazynowane w postaci tzw. ziarnistości otoczonych błoną. Aby nie doszło do procesów samotrawienia wnętrza trzustki, en-zymy proteolityczne (trawiące białka) są wytwarzane i gromadzone w postaci nieczynnej, tzw. proenzymów. Innym zabezpieczeniem przed samostrawieniem się trzustki przez trypsynę białkową jest produkowany w komórkach inhibitor trypsyny, który unieczynnia pojawiającą się wewnątrzkomórkowo aktywną postać enzymu. Wydzielany przez trzustkę sok trzustkowy zbiera się w dwóch przewodach wyprowadzających. Pierwszy z nich uchodzi wspólnie z przewodem żółciowym wspólnym do dwunastnicy, a przewód dodatkowy na brodawce mniejszej dwunastnicy. Aktywacja trawienna proenzymów i enzymów następuje dopiero wtedy, gdy znajdą w świetle dwunastnicy.
Intensywne trawienie i wchłanianie białek rozłożonych w żołądku do postaci peptydów dokonuje się w dwunastnicy, a cały proces kończy się już w zasadzie w początkowym odcinku jelita czczego. Biorą w tym udział enzymy trzustkowe – trypsyna, chymotrypsyna, elastaza, karbopeptydaza A i B. Najszybciej są trawione i wchłaniane aminokwasy białek mleka i jaja kurzego. Zdrowy człowiek jest w stanie wchłonąć w ciągu 1 godziny aż 350 g białka. Gdy wszystkie białka zostają strawione i rozłożone do peptydów, a później do aminokwasów, następuje ich wchłonięcie do układu krwionośnego żyły wrotnej, którą dostają się do wątroby. W wątrobie zachodzi dalszy rozkład i przemiana aminokwasów, tak aby mogły być wykorzystane przez ludzki organizm. W komórkach wątroby nadwyżka aminokwasów pozbawiona jest reszt aminowych, z których powstają: amoniak oraz ketokwasy. Amoniak przetwarzany jest przez komórki wątrobowe w znacznie mniej toksyczny mocznik, który z krwią trafia do nerek. Z kolei ketokwasy mogą zostać wykorzystane do syntezy cukrów i innych aminokwasów.

Trawienie węglowodanów
Proces trawienia węglowodanów (cukrów) rozpoczyna się w jamie ustnej podczas żucia pokarmu w wyniku działania enzymy amylazy ślinowej (ptialiny) wydzielanej przez ślinianki. Po przedostaniu się treści pokarmowej do żołądka trawienie cukrów prostych i złożonych zostaje czasowo zablokowane. Dalszy proces trawienia odbywa się w dwunastnicy, gdzie węglowodany złożone poddane są działaniu zasadowego enzymu trzustkowego alfa-amylazy, który rozkłada je do dwucukrów (disacharydów) – laktozy, maltozy, sacharozy, trehalozy. Dalej w jelicie cienkim dwucukry są rozkładane enzymatycznie przez enzymy – disacharadyzy do cukrów prostych: glukozy, fruktozy, galaktozy, mannozy i innych. Następnie cukry proste przenikają do krwi i z nią przedostają się do wątroby. W wątrobie oligosacharadyzy przekształcają – laktazę, maltazę i sacharozę w glukozę, która dalej naczyniami krwionośnymi rozprowadzana jest do wszystkich komórek organizmu i wykorzystywana jako źródło energii, lub przekształcana w glikogen, który gromadzi się w wątrobie, stanowiąc rezerwę dającą się w pełni wykorzystać jako źródło energii życiowej. Gdy nastąpi niedobór glukozy we krwi, wątroba natychmiast oddaje potrzebną ilość glikogenu, przerabiając go ponownie na glukozę.

Jelito grube
Ostatnim odcinkiem przewodu pokarmowego jest jelito grube, zwane okrężnicą. Jest szersze od jelita cienkiego i w stanie rozkurczu osiąga średnicę od 5 do 8 centymetrów. Jest też znacznie krótsze, gdyż jego długość wynosi od 120 do 150 centymetrów. Ściany okrężnicy są pofałdowane, uwypuklenia na zewnątrz zwane są wypukleniami, a wpuklenia do światła jelita fałdami półksiężycowatymi.
Okrężnica rozpoczyna się w prawym dole biodrowym od zastawki krętniczo-kątniczej, stanowiącej granicę z jelitem cienkim. Część wstępująca biegnie po prawej stronie jamy brzusznej i rozciąga się od jelita ślepego aż do zgięcia prawego okrężnicy (obok wątroby), gdzie przechodzi w okrężnicę poprzeczną.
W dalszej części przebiega poprzecznie pod żołądkiem na drugą stronę ciała, gdzie zagina się na wysokości śledziony i przechodzi w okrężnicę zstępującą, biegnącą po lewej stronie jamy brzusznej.
Zanim okrężnica osiągnie odbytnicę, zatacza podwójną pętlę o kształcie poziomo ułożonej litery S, zwaną okrężnicą esowatą i prze-chodzi w odbytnicę z kanałem odbytowym kończącym się zwieraczem odbytu.
Perystaltyczne ruchy robaczkowe są podobne do tych jakie występują w jelicie cienkim. W okrężnicy wstępującej odbywają się ruchy mieszania treści, które nie występują już w innych odcinkach jelita grubego. Oprócz nich parę razy w ciągu dnia pojawiają się również ruchy nagłe i wielkie, dzięki którym okrężnica przy oddawaniu stolca może być opróżniona od razu.
Jelito grube nie wytwarza enzymów trawiennych, ale odgrywa ważną rolę w procesie trawienia. Podstawową jego funkcją jest tworzenie stolca. Podczas procesu zagęszczania, z 2.000 g papki kałowej wchłania 95% wody i soli mineralnych zostawiając 200 - 300 g kału. Wydalanie uformowanego stolca na zewnątrz nazywa się defekacją. Czas przejścia treści kałowej przez jelito grube wynosi 12 - 18 godzin. O zaparciu stolca mówimy wtedy, gdy następuje zatrzymanie masy kałowej i brak stolca w czasie 24 - 32 godzin.
Trawienie w wyższych odcinkach przewodu pokarmowego wymaga obecności wody wraz z rozpuszczonymi w niej solami mineralnymi przyjętymi z pokarmem oraz soków trawiennych. Do światła jelita grubego dostaje się około półtora litra płynu na dobę. Wtórne wchłanianie i odzyskiwanie związków mineralnych następuje głów-nie w obrębie okrężnicy wstępującej w obecności wody, dzięki czemu 90% ich masy wraca ponownie do krwiobiegu. Wchłanianie wody jest procesem biernym. Wchłanianiu sodu towarzyszy aktywne wydalanie jonów potasu do światła jelita, których zawartość w kale jest wyższa niż w surowicy krwi.
Kondycja jelita grubego oraz skład jego flory bakteryjnej zależą w głównej mierze od naszej codziennej diety. Pod wpływem bakteryjnej flory jelitowej następuje dalszy rozkład substancji odżywczych nie strawionych i nie wchłoniętych w jelicie cienkim. Odpowiedni skład mikroflory jelitowej jest podstawowym czynnikiem warunkującym optymalną pracę jelit i stwarza warunki prawidłowego funkcjonowania komórek systemu odpornościowego, zlokalizowanych w obrębie ściany jelit. Zasadniczą funkcją flory bakteryjnej bytującej w jelicie grubym jest fermentacja błonnika pokarmowego, który nie jest trawiony jelicie cienkim.
Przyjazne naszemu zdrowiu bakterie produkują z błonnika wi-taminy: B1, B2, B6, B12, K, biotynę, kwas pantotenowy, kwas nikotynowy i foliowy, hormony, aminokwasy, cząsteczki kwasu mlekowego oraz krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe – kwas octowy, pro-pionowy i butyrynowy. Ten ostatni dostarcza energii komórkom nabłonka jelita grubego, poprawia wchłanianie substancji mineralnych oraz wywiera korzystny wpływ na metabolizm tłuszczów (lipidów) i glukozy w wątrobie. Inne bakterie rozkładają resztki pokarmowe podobnie jak enzymy trawienne, wytwarzają acetylocholinę (neurohormon biorący udział w przekazywaniu impulsów nerwowych) oraz ułatwiają wchłanianie żelaza.
Mikroflora bytująca w jelitach chroni je przed zakażeniami bakteriami inwazyjnymi. Mechanizm tego obronnego działania polega na współzawodnictwie między bakteriami pożytecznymi i szkodliwymi o składniki odżywcze. Komórki nabłonka ściany jelita chronione przez bakterie o dobroczynnym działaniu dla naszego zdrowia, tworzą barierę ochronną zapobiegającą wniknięciu do krwiobiegu substancji szkodliwych. Przywarte do nabłonka jelita, zapobiegają rozmnażaniu się mikrobów patogennych i ich penetracji ściany jelit.
Wytwarzany przez nie kwas mlekowy z glukozy zmienia pH jelit na kwaśne, stwarzając nieprzyjazne kwaśne środowisko bakteriom chorobotwórczym i grzybom, z którymi konkurują nieustannie o pokarm i przestrzeń życiową.
Szczepy bakterii zasiedlające jelita mają również korzystny wpływ na ogólny metabolizm związków tłuszczowych, węglowodanów i białek obniżając poziom cholesterolu w surowicy, szczególnie złego cholesterolu LDL. Odciążają wątrobę w procesie detoksykacji, poprzez neutralizowanie szkodliwych substancji odpadowych, tym samym zapobiegając przedostawaniu się ich do krwiobiegu.
Bakterie pomagają również usuwać z organizmu metale ciężkie. Substancje chemiczne wytwarzane przez przyjazne bakterie ułatwiają trawienie składników pokarmowych, dzięki czemu zwiększają ich wchłanianie przez jelita. Łagodzą objawy wynikające z nietolerancją laktozy (cukru mlecznego), poprawiają perystaltykę jelit.
Składniki mikroflory jelitowej stale pobudzają układ odpornościowy, utrzymując go tym samym w stanie gotowości. Ponadto wydzielają substancje zmniejszające aktywność enzymów przyspieszających rozwój komórek nowotworowych. Dobroczynne bakterie mogą inaktywować również niektóre toksyny produkowane przez drobnoustroje patogenne.
Obrazem dobrze funkcjonującego jelita grubego jest wygląd wydalonego stolca. Stolec powinien być wydalany regularnie, a pra-widłowo funkcjonujące jelito grube powinno wydalać go po upływie 1 - 2 godzin od chwili spożycia posiłku. Wiemy, że w praktyce jest inaczej i za normę częstości wypróżnień przyjmuje się jedno lub dwa w ciągu doby. Kał w swojej konsystencji powinien być jednolity, bez wyraźnego zapachu i nie powinien brudzić muszli klozetowej. Defekacja powinna przychodzić szybko i bez wysiłku.

Andrzej Janus

Autor jest lekarzem, absolwentem WAM. Jak mówi o sobie:w 2001r zaprzestałem wykonywania zawodu lekarza medycyny akademickiej i całkowicie poświęciłem się medycynie naturalnej. Obecnie moja praca polega na przekazywaniu ludziom swojej wiedzy, wdrażaniu w życie zasad szeroko rozumianej profilaktyki oraz przywracaniu równowagi w wewnętrznym środowisku organizmu.